1922 yılının Ekim ayında İstanbul ve Anadolu Rumları birçok cephede yaşamsal öneme sahip, devasa sosyoekonomik problemlerle karşı kaşıyaydılar. Küçük Asya’da Yunanistan’ın askeri ve siyasi stratejisinin iflası ve T.B.M.M. ordusunun kazandığı zafer, milyonlarca Rumu sosyal felakete sürüklemişti. Türkiye’nin batı kıyılarında milyonlarca Osmanlı İmparatorluğu tebaası artık çok çetin bir yaşam mücadelesi ile karşı karşıya kalmıştı. Anadolu’nun batı kıyılarından her gün kalkan kayıklar Ege Adalarına binlerce insan taşımaktaydı. Küçük Asya’da büyük bir tarih başlığı kapanmak üzereydi. Küçük Asya Rumları vatanlarını, bir daha geri dönmemek üzere terk etmekteydiler. Aynı durum Doğu Trakya ve Karadeniz için de geçerliydi. Birkaç ay içerisinde, Trakyalı ve Karadenizli Rumlar vatan olarak bildikleri topraklardan kopmak zorunda kalacaklardı.
1922 yılının son haftalarında, Küçük Asya ve Doğu Trakya Rumları memleketlerini terk etmeye başlarken, Konstantiniye (İstanbul), İmroz (Gökçeada) ve Tenedos (Bozcaada) Rumları yurtlarındaki geleceklerinden emin değillerdi. Anadolu'daki savaşın son anlarına dek onlar Osmanlı Padişahı'nın tebaalarıydılar. 1922 yılının Ekim ayında, Osmanlı İmparatorluğu'nun sınırları, bir zamanlar uzak diyarları yöneten padişahın sorumluk alanı, İstanbul belediye sınırları ile sınırlanmış durumdaydı. Bu sınırlar aynı zamanda payitaht Rumlarının da yaşam sınırlarını de facto olarak belirlemişti. 1922 yılının son haftalarında Padişah Vahdettin'in İstanbul'u terk etmesiyle beraber, başkentin Rum sakinleri ellerinde kalmış olan son siyasi otorite nüvelerini kaybetmekle kalmadılar, aynı zamanda, Anadolu Rumlarıyla aynı kaderi paylaşmak tehlikesiyle yüz yüze geldiler. Padişah Vahdettin'in yurdu terk etmesinden yaklaşık bir yıl sonra ilan edilen cumhuriyet Rumların bu korkusunuı gideremedi. 29 Ekim 1923, bir hükümet darbesini andıran bir şekilde ilan edilen cumhuriyet Rum vatandaşların geleceklerini garanti almaktan oldukça uzaktı. Bu durum Lozan Konferansı'nda belirgin bir şekilde kendisini gösterdi. Konferans boyunca, Türkiye heyeti ile İngiltere ve Büyük Güçler arasında Anadolu'nun son Rumlarının kaderi üzerinde büyük oyunlar oynandı. Ankara'nın "istemem alın sizi olsun" edalarına, Batı "canım 100.000 kişi sizde kalsın" teklifi yanıt verdi. Sonuçta, Lozan Konferansı, Trakya'nın Müslüman ve Türk evlatlarının Yunanistan Krallığı topraklarında kalmasına karşılık olarak İstanbul, Gökçeada ve Bozcaada Rumlarının Türkiye'de kalmasını karara bağladı.
Lozan Anlaşması Anadolu'nun son Rumları açısından dert ve tasaların son bulması anlamına gelmiyordu. Bilakis büyük sosyoekonomik problemler 1924'ten sonra ülkenin ve cemaatin gündemine gelecekti. İstanbul'un belediye sınırlarına hapsolan, imparatorluğun ticaret merkezlerinden koparılan Rum cemaati yeni cumhuriyetin ilk burjuva sınıfını teşkil etmekteydi (İmparatorluğun Ermeni, Yahudi ve Müslüman diğer burjuva kümelenmeleriyle beraber). Dönemin Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) iktidarı açısından bu çok tehlikeli bir durumdu. Ankara'ya göre kurtarılan Anadolu topraklarının ve yeni cumhuriyetin ekonomi merkezinin bir an evvel "Türkleştirilmesi" ve "Sünnileştirilmesi" (iktidarın kontrolü altındaki milliyetçi ve yenilikçi akımın ana manivelası Türk - Sünni İslam ideolojisi) büyük önem arz etmekteydi. 1910'lu yıllarda İttihat ve Terakki iktidarı tarafından uygulamaya sokulan bu strateji çerçevesinde Rumların iki tercihi bulunmaktaydı: Türkleşmek, kendi milli, dini kimliğinden ve geleneğinden kopmak ya da bir şekilde zorunlu göçü gündeme almak. "Türkleştirme" politikaları 1920'li yıllarından sonlarından itibaren yoğun bir şekilde uygulamaya sokuldu. İstanbul'un sosyoekonomik arenasındaki Rumların iktidarı hızlı adımlarla tırpanlanırken, Lozan Anlaşması'nın garanti altına aldığı eğitim ve dini özerklik kıstasları büyük bir hışımla ekarte edildi. 50'li ve 60'lı yıllarda, Kıbrıs Sorunu'nu bir fırsat bilen Demokrat Parti ve merkez sağ iktidarlar bu politikalara yeni ivmeler kazandırlar. Bu politikalardan ötürü 1974 yılına dek binlerce Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı memleketlerinden koparılıp, yurt dışına ve Yunanistan'a göçe zorlandılar. Aynı dönemde çok önemli bir gelişme daha vuku buldu: 2000'li yıllarda PKK liderliği tarafından Türkiye gündemine getirilen özerklik ilkesinin ilk uygulama sahası Gökçeada ve Bozcaada'da "Türkleştirme" politikaları devreye sokuldu. Lozan Anlaşması uyarınca kendi özerk idari ve mali yapılara sahip olması gereken bu adalar kısa zamanda adeta birer açık hava hapishanesine dönüştürüldü ve adanın Rum sakinleri göçe zorlandı.
1923 yılından 2000'li yılların başlarına dek İstanbul, Gökçeada ve Bozcaada Rumları "istenmeyen evlat" muamelesine tabi tutuldu. Devlet onları fişleyip, her hareketini kayıt altına alırken, Türkiye'nin diğer etnik ve dini grupları Rumlar ile iletişim kanalları tesis etmekten itina ile kaçındılar. Son yıllarda Türkiye'nin genelinde vuku bulan sosyoekonomik ve siyasi gelişmelerle beraber, Türkiye toplumunun küçük bir kısmı "istenmeyen evladı" hatırlamaya başlamış olsa da daha bu işin başında olduğumuz su götürmez bir gerçek. Ruhban Okulu'nun açılmasından, vakıf mallarının iadesinden, devletin özründen önce hepimizin odaklanmak durumda olduğumuz bir gerçek söz konusu: Bu memleketin tüm renkleri, Anadolu ismindeki bu güzeller güzeli gökkuşağında, kanunlar önünde eşit ve özgürce bir yaşama sahip olmalı.
* Dr. Nikolaos Stelya'nın "Türkiye'nin Milliyetçilikle İmtihanı" ve "İstenmeyen Bebek Kıbrıs Cumhuriyeti" isimli kitapları Kalkedon Yayınları'ndan 2013 yılında okuyucularıyla buluştu.
** Bu köşe yazısı ilk defa 29 Ekim 2013 tarihinde “Radikal” Gazetesinin özel cumhuriyet ekinde yayınlanmıştır.